NGHĨ RỜI RẠC
VỀ
TIỂU THUYẾT NGƯỢC MẶT TRỜI
(Ngược Mặt Trời, Nguyễn Một, nxb Hội Nhà
Văn 2012)
Hai bài viết của nhà văn Sương Nguyệt Minh (thay lời tựa) và nhà thơ
Nguyễn Liên Châu (lời bạt) in trong tâp tiểu thuyết Ngược Mặt Trời đã nói khá sâu sắc về nội dung của tác phẩm và những
nỗ lực văn chương đáng trân trọng của Nguyễn Một. Tôi không nhắc lại để khỏi
làm mất thời gian của bạn đọc.
Sau đây là những ý nghĩ rời rạc của tôi khi đọc tập tiểu thuyết này.
1.”Tiểu thuyết rời rạc”
Nhà văn Nguyễn Một gọi tác phẩm của mình là “tiểu thuyết rời rạc” và nhà thơ Nguyễn Liên Châu đã nói khá kỹ về
tính chất “rời rạc” của Ngược Mặt Trời
trong lời bạt. Tôi không nghĩ như vậy. Ngược
Mặt Trời được viết chặt chẽ, công phu, giàu cảm xúc và giàu năng lực sáng tạo.
Không hề có chỗ nào là rời rạc. Bạn đọc không thể đọc đảo ngược các chương của
tập truyện, càng không thể đọc theo kiểu ”vớ
được chương nào thì đọc chương nấy như đọc những truyện ngắn độc lập”
Bởi vì, Ngược Mặt Trời được
kể theo cấu trúc cổ điển. Nhân vật bước đi theo số phận. Các sự việc được sắp xếp
theo tuyến thời gian, tuyến định mệnh (lời tiên tri của ông Bảy Đò về cái chết
của Hà. Tr.185), tuyến nhân quả (cha ông tử đạo, con cháu bỏ đạo và bị trừng phạt.tr
116-tr.141). Mỗi chương lại được kết nối với chương sau bằng một tình tiết kết
nối liền mạch, logic. Một cấu trúc nhiều tầng lớp như thế sao lại là “rời rạc”. Tôi nhìn thấy sự tài hoa của
Nguyễn Một trong việc tổ chức các lớp lang, sự xuất hiện của từng nhân vật và số
phận của họ; cách nhà văn lý giải các vấn đề, cách nhà văn sử dụng “đa phương
tiện” cho mục đích viết. Hơn thế Nguyễn Một còn tài hoa trong việc sử dụng nhiều
thủ pháp.
Thủ pháp chính là thủ pháp “hồi ức”.
Tác giả miêu tả nhân vật đang hành động trong hiện tại, nhân một sự việc nào
đó, nhớ lại và hình ảnh đời sống quá
khứ hiện về. Thủ pháp này chiếm lĩnh phần lớn trong việc xây dựng các nhân vật,
nó tạo nên tầng hiện thực chồng lên trên thực tại. Tuy vậy, điều này không mới.
Thủ pháp thứ hai là xáo trộn quá khứ và hiện tại. Đang kể chuyện nhân vật ở hiện
tại, chương sau kể chuyện nhân vật ở quá khứ, khiến cho người đọc dễ mất phương
hướng thời gian giữa các thế hệ nhân vật, và lạc mất tuyến truyện chính là câu
chuyện kể về nhân vật Nguyễn Chạc. Thủ pháp thứ ba là gán cho nhân vật một khả năng siêu nhiên và tận dụng khai thác
khả năng đó để tái hiện cuộc sống ở phần bị che khuất. Nhân vật Chín Toàn (tr.
68), từ khi bị mù, ông có thể nhìn thấy và nói chuyện với hồn người chết; cũng
vậy Nguyễn Chạc (tr. 51) trong những cơn mộng du, nói chuyện với hồn ma người
lính chết trận. Chương Không tìm lại được
(tr. 124), Nguyễn Chạc lang thang trong rừng, gặp hồn ma người lính Lê Văn Hải,
và nghe Hải kể lại cái chết của mình. Qua đó Nguyễn Một bày tỏ quan điểm của
mình về cuộc chiền tranh trong quá khứ. Thủ pháp thứ tư là cho nhân vật mẹ
Têrêsa chìm vào những suy nghiệm “mạc khải” lúc cầu nguyện, từ đó Nguyễn Một
nói về những vấn đề của lịch sử : lịch sử đạo Công Giáo bị bách hại và lịch sử
thực dân Pháp xâm lược nước ta. Nguyễn Một để cho mẹ Têrêsa hội kiến với hai
thánh tử đạo là Matthêu Lê Văn Gẫm (tr.111) và Cha Mạc Danh Du (Josep
Marchand-Giuse Du-tr133). Mẹ Têrêsa cũng chất vấn Cha Bá Đa Lộc (tr. 147).
Nhờ sử dụng những thủ pháp ấy, Nguyễn Một có điều kiện mở rộng biên độ
thời gian không gian cho câu truyện. Tính hư cấu của tiểu thuyết cho phép nhà
văn sử dụng mọi biện pháp để sáng tạo. Nguyễn Một đưa nhiều mẩu chuyện dân gian
vào tác phẩm, chẳng hạn, chuyện tìm mộ người chết (tr.71), thầy địa lý chỉ kho
báu (tr 93), chuyện Đức Mẹ hiện ra (143- người đọc có thể lần ra dấu vết ở Đức
mẹ Tào Pao hay hiện tượng ở Bạch Lâm Đồng Nai những năm gần đây), chuyện giết
trinh nữ làm thần tài giữ của (tr.94), chuyện cạm bẫy bí mật trong kho báu cùng
với những bùa chú… Nếu nhìn ở cấp độ thủ pháp xây dựng tác phẩm, tôi không thấy
có gì là mới, là cách tân trong tư duy nghệ thuật tiểu thuyết ở Ngược Mặt Trời. Tôi ngờ rằng Nguyễn Một
muốn viết một tác phẩm theo kiểu bút pháp Hiện
Thực Huyền Ảo, bởi chiếm đa phần trong nội dung tập truyện là hiện thực được
tái hiện trong ký ức, trong những hồi ức, những “mạc khải”, những mộng du, trong thế giới của hồn ma, của cổ tích,.
2.Một cốt truyện “rời rạc”
Theo dõi hành động truyện và số phận của nhân vật chính Nguyễn Chạc,
người đọc thường bị mất dấu vết của nhân vật này ở hiện tại. Chạc là nhiếp ảnh
gia. Chán thành phố chật hẹp, anh trở về làng quê, nhưng làng quê ấy đã mất
tích hoàn toàn, chỉ còn trong ký ức của anh. Suốt tập truyện, người đọc chỉ thấy
anh lang thang nơi này nơi kia. Và không có hành động gì làm phát triển cốt
truyện. Thành ra câu chuyện về nhân vật này thật đơn giản. Chương mở đầu, Nguyễn
Chạc dẫn cô gái Ngân Hà lên đồi để chụp ảnh nude, kiểu chụp ngược ánh sáng mặt
trời. Sau đó, bằng phép liên tưởng tác giả kể về những nhân vật khác với nhiều
hồi ức, kết cấu truyện phân nhánh như nhánh cây, đến chương Năm hai mươi lăm tuổi của Ngân Hà (tr. 180),
cốt truyện mới trở lại việc chụp hình, sau một năm Chạc không đụng đến máy. Và
lần này những hình Nguyễn Chạc chụp, khi in ra, không thấy Hà, chỉ thấy những
cơn lốc (tr. 207), Chạc thấy Hà bay vào vùng ánh sáng mặt trời. Câu chuyện của
Chạc khắc họa một chủ đề: không thể tìm thấy được những gì đã mất, không thể giữ
được những gì không thuộc về mình. Và câu chuyện của Nguyễn Chạc chỉ là một
chuyện tình lãng mạn, đơn giản.
Những chuyện khác kể theo nhân vật này, chuyện của Chín Toàn, Hoàng Thạch,
ông Bảy chèo đò, Trần Danh-Hoàng Lan, Mẹ Têrêsa ..là để tác giả trình bày những
chủ đề khác. Đó là chủ đề về lòng tham, lòng thù hận của con người, về chiến
tranh, về đạo Công Giáo bị bách hại ở Việt
Nam, về nhân vật lịch sử Bá Đa Lộc. ..
Vì Ngược Mặt Trời là tiểu
thuyết hư cấu, kiểu Hiện Thực Huyền Ảo,
có nhiều yếu tố hoang tưởng, nên những vấn đề lịch sử (tôn giáo, chiến tranh) do
tác giả đặt ra không thể xem xét ở góc độ hiện thực của khoa học lịch sử, dù
tác giả có dựa trên tư liệu lịch sử để hư cấu. Thí dụ viết về hai vị thánh tử đạo
Việt Nam Matthêu Lê Văn Gẫm (tr.111) và Cha Mạc Danh Du (tức Josep
Marchand-Giuse Du-tr133), phần tư liệu chính lấy từ tiểu sử các thánh tử đạo Việt
Nam. Tác giả chỉ tiểu thuyết hóa phần trình bày cho phù hợp với nội dung câu
chuyện đang được kể.
Điều có thể thấy rõ nhất tính chất “rời rạc” trong cách miêu tả của
Nguyễn Một là sự mơ hồ, đứt đoạn khi nói về cuộc chiến. Cuộc chiến không được miêu
tả cụ thể-lịch sử, không có những sự kiện, những cột mốc không gian, thời gian.
Chỉ có những hồn ma nơi này, nơi kia kể lại cái chết của mình. Sự rời rạc còn
do mạch kể đứt đoạn về không gian. Không có một không gian cụ thể làm bối cảnh,
mà những không gian khác nhau ở những thời điểm khác nhau, dù có dấu vết Bửu
Long, núi Chúa,…Do tính chất “rời rạc”(không hiện thực) này, các vấn đề Nguyễn
Một đặt ra không có khả năng trở thành những vấn đề cần được giải quyết trong
hiện thực. Nói cách khác, nếu nhà văn có tham vọng muốn nêu và giải quyết những
vấn đề lớn của hiện thực và lịch sử, thì tôi e rằng Ngược Mặt Trời chưa đủ sức gánh vác nhiệm vụ mà tác giả trao cho
tác phẩm
Ngược Mặt Trời tô đậm chủ đề
về lòng hận thù. “Ta quan sát nhiều thế kỷ
qua rồi, ta biết, con người ở thế giới bên kia-thế giới của cha mẹ cháu-bị tham
vọng, hận thù tàn phá, rồi cháu sẽ thấy họ sẽ còn tàn sát nhau”(tr.86). Chiến
tranh, cũng chỉ là hận thù:”Lòng hận thù
chỉ xuất hiện khi bom đạn trút xuống làng quê này, lòng hận thù chỉ xuất hiện
khi những con người xa lạ đến và dạy cho những người dân của làng quê mình lòng
hận thù...”(tr. 37) Cả cái chết của Nguyễn Thị Chìu, cô bạn gái lúc thiếu
thời của Chạc, cũng được lý giải bằng lòng hận thù phi lý giữa hai dân tộc
(tr.109). Những gì Nguyễn Một viết ra, khá mơ hồ (vì là Hiện Thực Huyền Ảo). Chẳng hạn, cuộc chiến đấu chống xâm lược của
dân tộc ta để bảo vệ quyền tự do, độc lập, nếu chỉ coi là cuộc tương tranh hận
thù của hai phía (tr. 55) thì không ổn, bởi cái thế giới của các hồn ma do Nguyễn
Một vẽ ra, không phải là hiện thực bom đạn Mỹ dội xuống đất nước này trước năm
1975. Qua lời của linh hồn người lính chết trận, Nguyễn Một gọi cuộc chiến
tranh vừa qua là “cuộc chiến chán chường” do trời đày dân tộc mình (tr 53). Nhân
vật Hoàng Thạch gọi là “cuộc chiến chết tiệt”(tr. 33). Những
nhận định như vậy, người đọc đã gặp trong Quán Dương Cầm (Đặng Thị Thanh Liễu-2002),
Bóng
Anh Hùng (Doãn Dũng-2009)
Những vấn đề khác được đặt ra trong tác phẩm như sự bách hại đạo Công
Giáo ở Việt Nam, vai trò của Bá Đa Lộc và việc thực dân Pháp xâm lược Việt Nam
cũng chỉ là sự nhắc lại một vấn đề cũ mà không có kiến giải gì mới. Chỉ là cái
nhìn lãng mạn trên một vấn đề hiện thực, dù cái nhìn ấy có vẻ chân thành và nhiều
thiện cảm. Nguyễn Một nhắc lại luận điểm này, Bá Đa Lộc đã đưa thực dân Pháp
vào xâm lược Việt Nam (tr.148), và “nhìn
bằng con mắt bây giờ thì ta sai”(tr.147). Phải chăng đó là sự thanh minh
cho Bá Đa Lộc? Điều lý giải này chẳng có giá trị gì. Việc thực dân Pháp xâm lược
Việt Nam nằm trong xu thế xâm lược của các nước tư bản phương tây. Pháp xâm lược
Đông Dương, các nước châu Phi. Anh xâm lược Ần Độ, Úc Châu, Mỹ đối với
Philippine, Guam…Chính sách bế quan tỏa cảng của nhà Nguyễn là một trong những
nguyên nhân. Không phải vì đạo Công Giáo mà Pháp xâm lược Việt Nam. Nếu nói đạo
Công Giáo mở đường và là nguyên nhân Pháp xâm lược Việt Nam thì giải thích thề
nào việc Pháp xâm lược Lào và Cambodia, vì hai quốc gia này hai nước Phật giáo?
Giải thích thế náo việc Anh xâm lược Ấn Độ, đất nước của nhiều tôn giáo?
Nếu những vấn đề lịch sử được đặt ra trong tác phẩm không giải quyết
trong hoàn cảnh lịch sử-xã hội cụ thể, thì câu chuyện được kể chỉ còn là một
câu chuyện lãng mạn. Chuyện tình yêu của Chạc và Chìu, chuyện tình yêu của Chạc
và Ngân Hà, và kết cục, cả hai người con gái này đều chết. Cái chết của Ngân
Hà, một người con gái tự nguyện làm người mẫu để chụp hình nude cho Chạc, là một
cái chết mơ hồ, không rõ nguyên nhân, không tìm được thủ phạm, nói đúng hơn Hà
chết để ứng nghiệm lời tiên tri của ông Bảy chèo đò, lời tiên tri không có bất
cứ một căn cứ nào. Có chăng là Nguyễn Một gán ghép số phận họ vào “thân phận
của người phụ nữ trong cuộc chiến máu lửa của đất nước”(tr143)
Ngược Mặt Trời miêu tả nhiều
cuộc tình lãng mạn như thế. Tôi gọi là “cuộc tình lãng mạn”, bởi nó không được
miêu tả trong hoàn cảnh lịch sử xã hội cụ thể, không phát triển trong các mối
quan hệ xã hội, mà hoàn toàn theo chủ quan của tác giả. Cuộc tình Trần
Danh-Hoàng Lan là một thí dụ. Trần Danh (người vô thần) và Hoàng Lan, một nữ tu
bỏ đan viện theo trai. Họ sống với nhau, có con. Rồi Trần Danh hối tiếc thời
gian trước khi gặp Hòang Lan. Sau cùng cả hai bị giết chết, không rõ nguyên
nhân, không tìm ra thủ phạm. Nguyễn Một muốn nói gì qua cuộc tình ấy? Ca ngợi
tư do hay tố cáo hận thù, hay chỉ là một kiểu tình yêu lãng mạn có thêm chút bạo
lực?
Vì hiện thực được miêu tả trong tác phẩm là “hiện thực huyền ảo” nên chẳng ai bắt bẻ được, song kiểu viết Hiện
Thực Huyền Ảo cũng trói tay tác giả khi nhà văn muốn lên tiếng nói về những vấn
đề hiện thực (vấn đề chiến tranh Việt Nam, vấn đề đạo Công Giáo bị kỳ thị ở Việt
Nam). Ngỡ rằng Ngược Mặt Trời có thể
chuyên chở những vấn đề lớn mà tác giả ấp ủ, nhưng thực tế chỉ là chuyện tình
lãng mạn, đơn giản (câu chuyện Nguyễn Chạc chụp hình nude cho Ngân Hà) có thêm
thắt những chuyện ma quái và một ít bạo lực (bọn thổ phỉ bắn chết Bảy Đò và
Hoàng Thạch)
3. Những ghi nhận
Tính chất tài hoa của ngòi bút Nguyễn Một thể hiện khá rõ trong nhiều
yếu tố của Ngược Mặt Trời. Đó là giọng
văn điềm tĩnh, có chiều sâu, có sự thăng hoa cảm xúc. Nguyễn Một có khả năng viết
những đoạn rất thơ và những chương rất dữ dội, phức tạp. Anh thâm nhập sâu vào
thế giới tâm hồn, thế giới tâm linh đặc biệt ở nhân vật mẹ Têrêsa. Nguyễn Một
viết rất thuyết phục suy nghĩ, cảm xúc của mẹ. Đó là thế giới tư tưởng, thế giới
mặc khải và thế giới ngôn ngữ riêng của người Công Giáo. Từ đây anh lý giải
cách nhìn những bách hại mà đạo Công Giáo phải chịu trong lịch sử là con đường
khổ nạn của Chúa, là con đường nên thánh và làm triển nở màu nhiệm đức tin. Các
vua nhà Nguyễn càng bách hại thì đạo Công Giáo càng phát triển, và ngày càng có
nhiều chứng nhân anh dũng như thánh Mattheu Lê Văn Gẫm, thánh Giuse Du (Lm
Joseph Marchand). Có vài chi tiết chưa chính xác, tôi nghĩ đó chỉ là lỗi kỹ thuật.
Lời Đức Giêsu cầu nguyện:”Lạy cha, nếu được
xin cha hãy cất chén đắng này cho con, nhưng cha hãy làm theo ý cha chứ đừng
làm theo ý con”(tr. 134) Đây là lời Chúa cầu nguyện trong vườn cây dầu trước
lúc nộp mình chịu chết, không phải trong 49 ngày cầu nguyện của Chúa Giêsu
(tr.133). Trong Kinh Thánh Tân Ước, Chúa Giêsu được Thần khí dẫn vào trong
hoang địa, ăn chay 40 đêm ngày trước khi Ngài rao giảng Tin Mừng (Mt 3, 1-2),
không phải 49 ngày. Ở trang 32, Hoàng Thạch “đọc 50 lần bài kinh Kính Mừng, 50 kinh Lạy cha, và 50 kinh Sáng danh.
Ông muốn lần chuỗi mân côi Mười lăm sự thương khó…”. Chi tiết này không
chính xác về cách đọc kinh của người Công Giáo. Người có đạo thường đọc một chuỗi
50 kinh Kính Mừng, chia làm 5 chục. Mỗi chục đọc một kinh Lạy Cha và một kinh
Sáng Danh. Nếu lần chuỗi, thì có thể lần Năm
sự Thương. Chỉ khi nguyện ngắm tưởng niệm Chúa chết trong mùa Phục Sinh,
người ta mới ngắn 15 Sự thương khó của
Chúa. Không có lần chuỗi 15 sự thương khó.
Nguyễn Một có khả năng sáng tạo những câu chuyện như trong truyền thuyết
(Kịch), kể cả truyền thuyết trong hiện thực (câu chuyện của A Hóa). Vở kịch Pho tượng đồng đen làm hé lộ một tài
năng khác của Nguyễn Một, tài năng viết kịch, và nếu muốn, anh có thể thành
công. Việc anh tiểu thuyết hóa tư liệu tiểu sử hai vị thánh tử đạo cũng là một
khả năng văn chương mà nhà văn non tay không dễ thành công. Anh viết lại như
chính câu chuyện anh kể. Dấu tích tư liệu đã được chuyển hóa triệt để. Và so với
Đất Trời Vần Vũ, anh đã viết Ngược Mặt Trời với một bút pháp khác hẳn.
Đó là một nỗ lực có nhiều tìm tòi để tự đổi mới, để vượt qua chính mình. Nỗ lực
ấy thật đáng trân trọng.
Nhà thơ Nguyễn Liên Châu kết thúc bài bạt cho Ngược Mặt Trời viết thế này :”Trong
tôi còn hai nỗi ám ảnh: 1/ Đi tìm nguồn cội không có thật là còn giữ thiêng nguồn
cội của Nguyễn Chạc. 2/ Sự an nhiên trong veo của một Thánh Nữ như Ngân Hà khi
chĩa hai bầu vú thanh tân thách thức mặt trời. Cần phải gặp tác giả để ‘thanh
toán hai nỗi ám ảnh này”(tr.213) Tôi nghĩ nhà thơ Nguyễn Liên Châu chỉ nói
đùa cho vui, chẳng lẽ nhà văn Nguyễn Một lại đặt chi tiết Ngân Hà chĩa hai bầu vú thanh
tân thách thức mặt trời làm chủ đề chính của tác phẩm?!!! Dù có cố tình
hiểu theo nghĩa của “Hiện Thực Huyền Ảo”
đi chăng nữa, thì việc chụp hình nude, miêu tả sex trong tác phẩm, cũng chỉ là
một “thủ pháp” tạo “hấp dẫn” thời thượng cho tác phẩm mà thôi, làm gì có tư tưởng
và nghệ thuật đến nỗi “ám ảnh” nhà thơ!
Ngược Mặt Trời không phải là
đi về phía bóng tối hay cái nhìn phía khuất tối (góc khuất của Bá Đa Lộc, bóng
tối của chiến tranh Việt Nam, những mặt trái của xã hội hay của long người), mà
chỉ đơn thuần là chụp hình ngược ánh sáng mặt trời, một kỹ thuật rất khó của
nhiếp ảnh. Bởi nhiều lần Nguyễn Chạc nhắc lại điều này khi dẫn Ngân Hà lên đồi,
“anh vẫn mơ những tấm ảnh ngược mặt trời được chụp bởi thân thể
tuyệt mỹ của Hà”(tr. 180)
Tháng 12 năm 2013
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét